Đã có một số người viết, bản thân tôi trên blog này cũng đã viết, về sự cần
thiết của một xã hội dân sự tại Việt Nam. Trong bài này, tôi muốn tập trung vào
một luận điểm khác: cộng đồng mạng (bao gồm các cây bút trên website hoặc trên
blog) có thể được xem như một bộ phận tiền phong của xã hội dân sự mà chúng ta
đang mơ ước.
Tuy nhiên, trước khi phân tích luận điểm ấy, chúng ta cần bàn
một chút về khái niệm xã hội dân sự (civil society).
Trước, quan hệ giữa
người với người trong một nước thường chỉ được nhìn từ ba lăng kính chính: trong
phạm vi gia đình, trong lãnh vực thương mại và trong sinh hoạt chính trị tập
trung chung quanh nhà nước. Phạm vi thứ nhất dựa trên tình cảm giữa bố mẹ/ông bà
và con cháu, hoặc rộng hơn, giữa những người cùng chung một dòng máu. Phạm vi
thứ hai dựa trên lợi nhuận không những giữa những người bán hàng và những người
mua hàng mà còn giữa chủ và thợ; giữa những người làm dịch vụ và những kẻ tiêu
dùng. Cuối cùng, phạm vi thứ ba dựa trên quyền lực: Sinh hoạt chính trị thực
chất là sinh hoạt phân bố và thực thi quyền lực. Dĩ nhiên trong chính trị cũng
có tình cảm (thường nhất là qua lòng trung thành và sự hy sinh) cũng như lợi
nhuận (quyền lực vốn bao giờ cũng gắn liền với lợi nhuận); nhưng tự bản chất,
trong thế giới chính trị, yếu tố nòng cốt, trước hết và trên hết, bao giờ cũng
là vấn đề quyền lực, trong đó, nổi bật nhất là vấn đề: ai cầm quyền?
Ba thứ
quan hệ ấy, thật ra, không đủ. Không đủ vì nhiều lý do. Thứ nhất, ở con người,
ngoài gia đình, người ta cần có nhu cầu chia sẻ tình cảm cũng như tư tưởng với
người khác, những người không cùng máu mủ với mình. Quan hệ giữa chúng ta với
người khác – ngoài phạm vi gia đình – không phải chỉ giới hạn trên nền tảng lợi
nhuận hay quyền lực. Nếu vậy, đời sống sẽ nghèo nàn và khốn khổ biết mấy. Chúng
ta cần tình bạn; không phải chỉ với một hai người mà với nhiều người. Chúng ta
cần tình đồng chí, hiểu theo nghĩa tốt và phi chính trị, với những người cùng
một sở thích hay một lý tưởng nào đó. Chúng ta cần những không gian rộng rãi
không có những tính toán, những so đo hay những giành giật như khi chúng ta buôn
bán hay liên hệ với công quyền.
Những quan hệ ở ngoài ba thứ quan hệ kể trên
(gia đình, thương mại và chính trị) được gộp chung thành một xã hội dân sự: Nó
bao gồm tất cả các tổ chức và sinh hoạt dựa trên nguyên tắc tự nguyện và độc lập
với chính quyền cũng như với tính chất thương mại. Nó được hình thành trên nền
tảng sự chia sẻ những sở thích và giá trị chung. Và chỉ có sở thích và giá
trị.
Xã hội dân sự bao gồm nhiều hình thức như các hội nghề nghiệp, các tổ
chức dựa trên niềm tin (faith-based organization; ví dụ các sinh hoạt tôn giáo),
các hội từ thiện, các tổ chức cộng đồng hay các công đoàn, các câu lạc bộ của
những người cùng sở thích, v.v.
Nhìn vào danh sách trên, chúng ta dễ ngỡ ở
Việt Nam, cái gì cũng có. Có Mặt trận Tổ quốc. Có Hội nhà văn, Hội nhà báo và
bao nhiêu thứ Hội khác. Có Câu lạc bộ Cựu chiến binh. Có Hội phụ nữ. Có Đoàn
Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh. Có Đội Thiếu niên Tiền Phong. Vân vân.
Nhưng
không phải. Trên nguyên tắc, tất cả các hội đoàn ở Việt Nam đều được xem là các
tổ chức ngoại vi của Đảng. Và trên thực tế, tất cả đều được đặt dưới sự lãnh đạo
cũng như kiểm soát nghiêm ngặt của Đảng. Tiền bạc: nhà nước cấp. Nhân sự: nhà
nước bổ dụng. Đường lối: nhà nước quyết định. Chúng hoàn toàn không phải là các
tổ chức phi chính phủ, phi chính trị và phi lợi nhuận như yêu cầu cơ bản của một
xã hội dân sự.
Có thể nói một cách tóm tắt: Ở Việt Nam chưa hề có sự hiện
diện của một xã hội dân sự; hoặc nếu có, chỉ có một cách nhỏ nhoi, yếu ớt, thậm
chí, lén lút.
Sự thiếu vắng một xã hội dân sự như vậy là một thiệt thòi, hơn
nữa, một tai hại không những cho cá nhân mà còn cho xã hội và đất nước nói
chung.
Với cá nhân, thiếu kích thước dân sự, đời sống tinh thần của con người
sẽ nghèo nàn hẳn đi. Quan hệ giữa người và người trở thành chật chội hẳn. Cứ so
sánh với xã hội phương Tây thì biết. Ở Tây phương, với các thanh niên, chẳng
hạn, vào cuối tuần, họ làm gì? Họ gặp bạn bè để ăn nhậu ư? Ừ, thì cũng có. Họ đi
xem các môn thể thao ư? Ừ, thì cũng có. Nhưng khá nhiều người trong họ có các
sinh hoạt khác. Họ tham gia vào sinh hoạt của các câu lạc bộ khác nhau, từ câu
lạc bộ của những người thích đọc sách, của những người thích bóng đá, thích đua
thuyền… Hoặc họ tham gia vào các hoạt động từ thiện: có khi ra đứng ngoài đường,
dưới trời nắng chang chang, để xin từng đồng tiền cắc của người qua kẻ lại cho
một mục đích nhân đạo nào đó, như giúp trẻ em vô gia cư hay gây quỹ cứu người
ung thư, v.v. Hoặc họ tham gia vào các sinh hoạt của các hội đoàn, từ Hội Hướng
đạo đến các đoàn thể tôn giáo. Trong khi đó, ở Việt Nam, người ta làm gì? – Làm
đủ thứ, trừ việc tham gia vào một xã hội dân sự thực sự.
Với cả xã hội hoặc
đất nước, đó không phải là một thiệt thòi mà còn là một tai hại: Nó không cho
người ta một cơ hội để sống với người khác, một cách sống trong sáng, thoát ra
ngoài ám ảnh của lợi nhuận và quyền lực. Nó không cho người ta cơ hội để đối
thoại, trao đổi tư tưởng để dần dần hoàn chỉnh bảng giá trị riêng cho mình, từ
đó, phân biệt những gì đúng và những gì sai, những gì hay và những gì dở; hơn
nữa, để rèn luyện kỹ năng thương thảo với người khác nhằm đạt đến một thỏa thuận
chung. Đó là chưa kể, nó không cho người ta cơ hội để cất lên tiếng nói của
mình, tranh đấu cho mục tiêu và lý tưởng, thậm chí, quyền lợi của chính
mình.
Là một tai hại, vì tất cả những yếu tố vừa kể đều là những tiền đề cần
thiết để xây dựng một xã hội dân chủ. Chúng là căn bản của văn hóa dân chủ. Bởi
dân chủ không là gì cả nếu không phải là sự tôn trọng người khác, không dựa trên
một bảng giá trị chung nhắm đến sự phát triển cho mọi người, không được tiến
hành qua các biện pháp đàm phán và không nhắm đến sự đồng thuận của đa
số.
May, gần đây, tôi thấy có dấu hiệu manh nha của một xã hội dân sự tại
Việt Nam. Ở dạng manh nha, nó khác hẳn với các hình thức manh nha của xã hội dân
sự Tây phương trước đây vốn tập trung quanh các tôn giáo hoặc các hội nghề
nghiệp: Nó xuất hiện trên mạng. Trên thế giới ảo. Chúng ta thường gọi chung đó
là thế giới mạng.
Hình thức nổi bật nhất của thế giới mạng Việt Nam hiện nay
là các blog. Số lượng blog ở Việt Nam khá nhiều, trong đó có những blog thu hút
rất nhiều người đọc, có lẽ nhiều hơn hẳn các tờ báo in hay báo mạng chính thống
của nhà nước, ví dụ, blog của Anh Ba Sàm, Dân Làm Báo, Bauxite Việt Nam, Nguyễn
Quang Lập, Nguyễn Xuân Diện, v.v. Trên các blog ấy, người ta thường xuyên bắt
gặp các cuộc bàn luận về các vấn đề quan trọng của đất nước, từ quan hệ với
Trung Quốc đến các cuộc biểu tình của nông dân, từ việc tham nhũng đến sự xuống
cấp của giáo dục, từ tư cách của giới lãnh đạo đến sự cùng khổ của dân chúng,
v.v. Không phải cuộc thảo luận nào cũng sâu sắc. Cũng không phải ý kiến nào cũng
chính xác. Tuy nhiên, đó không phải là điều quan trọng. Quan trọng nhất là điều
này: Người ta lên tiếng trình bày những điều khiến mình thao thức nghĩ ngợi hoặc
gay gắt hơn, những gì mình muốn tranh luận với người khác và phản biện với giới
cầm quyền.
Bản thân việc lên tiếng, tranh luận và phản biện mà không gắn liền
với bất cứ lợi nhuận hay quyền lực nào như thế đã là một điều cực tốt: Chúng là
nền tảng của xã hội dân sự và là tiền đề của văn hóa dân chủ.
Không có những
nền tảng và tiền đề ấy, có đánh sập chế độ độc tài này thì người ta cũng sẽ dựng
lên một chế độ độc tài khác. Thế thôi.
Nguyễn Hưng Quốc/Voanews
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét