Gs Nguyễn Minh Thuyết: Trí thức có trách nhiệm bày tỏ chính kiến của mình

LTS: Giáo sư, tiến sĩ Nguyễn Minh Thuyết, nguyên là đại biểu Quốc hội Việt Nam các khóa XI, XII, từng là Phó Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục, Thanh niên, Thiếu niên và Nhi đồng của Quốc hội. Trước khi tham gia nghị trường ông là giảng viên cao cấp, Phó hiệu trưởng Đại học KHXH &NV thuốc Đại học Quốc gia Hà Nội. Trong thời gian tham gia nghị trường ông đã khá nổi bật với nhiều ý kiến thẳng thắn, được dư luận cử tri cả nước chú ý và đồng tình. Gần đây, Văn hóa Nghệ An đã có cuộc trao đổi với ông. Chúng tôi trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc nội dung cuộc trao đổi này.

PV:Thưa giáo sư, trước khi trở thành chính khách, ông là một nhà khoa học, một trí thức. Một lần ghé thăm và nói chuyện với chúng tôi tại tạp chí Văn hóa Nghệ An, Giáo sư Nguyễn Tài Cẩn có nói rằng đã từng đặt rất nhiều hy vọng vào ông với tư cách một nhà ngôn ngữ học tài năng. Ông có thể cho biết tại sao từ giảng đường lại rẽ ngang sang chính trường, từ một nhà khoa học trở thành một chính khách?

GS Nguyễn Minh Thuyết:Cho đến bây giờ tôi vẫn tự coi mình và vẫn được giới khoa học coi là một nhà nghiên cứu khoa học. Còn bản thân tôi tự đánh giá mình chỉ là một chính khách nghiệp dư thôi, tôi vẫn là một nhà giáo, nhà khoa học. Còn về con đường rẽ ngang của tôi, thực ra nó cũng rất là bất ngờ. Tôi tham gia làm công tác lãnh đạo tại trường từ năm 1990 nhưng chưa bao giờ tôi nghĩ có ngày mình sẽ rời trường để trở thành một Đại biểu Quốc hội.

Duyên do của việc này là năm 2002 khi chuẩn bị nhân sự cho Thường trực Ủy ban Khoa học Công nghệ và Môi trường (UBKHCN&MT) thì GS.TSKH Vũ Đình Cự - Phó Chủ tịch QH kiêm Chủ nhiệm UBKHCN&MT thấy Thường trực UB toàn những người làm trong lĩnh vực KHTN thôi, không có người nào làm trong lĩnh vực KHXH&NV. Chính vì vậy, tôi đã được giới thiệu ra ứng cử ĐBQH khóa XI và điều lên công tác ở UBKHCN&MT. Trong cuộc đời công tác của mình, tôi có chuyển công tác nhiều lần. Có thể nói lần này mình không chủ động. Những lần trước mình đều chủ động.

PV:Ông có suy nghĩ gì về sự thay đổi này? Và đến bây giờ ông có thấy tiếc là mình đã sang ngang?

GS Nguyễn Minh Thuyết:Lúc mới về QH phải nói là tôi cũng khá hoang mang, không biết có làm tròn trách nhiệm. Bởi vì mình bị tách ra khỏi môi trường quen thuộc từ trẻ, mấy chục năm tôi chỉ có giảng dạy và NCKH. Thứ hai, phải nói thế này, khi về UBKHCN&MT và làm đại biểu chuyên trách thì anh em người ta đã nói ĐB chuyên trách là 5 không. Bây giờ tôi chỉ nhớ được 3 không: Không quân, không quyền, không tiền. Ở trường ít nhất là có hơn 10 nghìn sinh viên và hơn 600 cán bộ, tôi là lãnh đạo nhà trường cho nên các việc anh chị em sinh viên và cán bộ phản ánh, thấy hợp lý trong quyền hạn của mình, tôi có thể giải quyết được ngay. Việc gì khó,tôi báo cáo BGH, báo cáo Thường vụ Đảng ủy nhà trường rồi giải quyết. Ở trường, người giúp việc có, tiền có, gần 100 tỉ/ năm, cả UB chỉ có 1,5 tỉ để hoạt động thôi, bây giờ chắc là hơn.

Lên đến QH thì tôi chỉ là một cái đinh ở trong bộ máy, không có thẩm quyền gì. Và cần nói thêm là một bộ phận anh em ở Vụ KHCN&MT giúp cho công việc chung của UB, chứ không có làm thư ký cho mình. Những công việc cụ thể tôi phải tự giải quyết lấy: Định phát biểu ý kiến gì thì phải tự nghiên cứu lấy, tự viết lấy và phải tự chịu trách nhiệm. Có đơn thư của dân gửi lên khiếu nại, tố cáo, tôi phải nghiên cứu, chuyển đơn giải quyết cho dân, đấu tranh với các cơ quan để bảo vệ quyền lợi của dân... Tất cả các việc đó tôi đều phải tự làm.

Giáo sư, tiến sĩ Nguyễn Minh Thuyết

Khi chuyển sang QH tôi xác định ngay: Mình không được phép để lãng phí thời gian công tác QH, mình phải làm được việc. Có thể nói thế này, qua thời gian làm việc ở QH thì nếu mình có tâm huyết thì công việc nào cũng thú vị, việc chung cũng như việc riêng đều có ích với cử tri. Đối với việc chung của cả nước thì làm ở QH tôi có đóng góp trực tiếp hơn. Nếu ý kiến của tôi về một điều lệnh, về một chính sách mà đúng đắn, được QH tiếp thu thì nó sẽ trở quy định của pháp luật, trở thành chính sách. Từ quy định của pháp luật, từ chính sách ấy sẽ giúp chúng ta cải tạo thực tiễn, phát triển đất nước được tốt hơn.

Vì thế, tôi không ân hận khi mình chuyển làm việc tại QH. Phải nói thêm rằng dù làm ĐBQH chuyên trách nhưng thực sự là tự bản thân tôi thấy mình chưa bao giờ dừng công tác chuyên môn chứ chưa phải là cắt đứt hẳn chuyên môn. Trong suốt thời gian ở QH, hàng năm tôi vẫn viết báo, viết sách hàng vài trăm trang.

PV: Một số bạn bè của chúng tôi ở khoa Ngữ văn của Đại học Tổng hợp [xưa] nói rằng họ vẫn rất nhớ ông là một nhà giáo, một nhà ngôn ngữ học, một đồng nghiệp thân thiết của họ. Và họ đã tự hào vì có một đồng nghiệp là ông nghị có những tiếng nói trung thực và hữu ích ở chính trường, đã nói hộ được cho họ nhiều điều. Ông có suy nghĩ gì về điều này?

GS Nguyễn Minh Thuyết:Tôi rất là cảm ơn các bạn bè, các cựu sinh viên của tôi ở trường ĐHTH HN, sau này là ở hai trường ĐHKHXH&NV, ĐHKHTN cũng như các trường ĐH khác trong ĐHQG HN đã giúp đỡ, rèn luyện cho tôi trong quá trình công tác ở trường. Có thể nói kinh nghiệm những năm công tác ở trường, với sự giúp đỡ của anh em đã giúp ích rất nhiều cho tôi trong công tác QH. Vì sao tôi lại nói như vậy? Bởi vì, trước hết kinh nghiệm của một nhà giáo, một người nghiên cứu khoa học giúp tôi rất nhiều trong hoạt động ở QH. Là một nhà khoa học, tôi có thói quen nghiên cứu tài liệu, tôi đọc tài liệu QH nhanh hơn, khái quát vấn đề trúng hơn và là một nhà giáo tôi có khả năng diễn đạt thuận lợi hơn.

Thứ hai, trong thời gian ở trường, tôi cũng học hỏi được ở các thầy và ở anh em rất nhiều, không chỉ những kinh nghiệm về NCKH mà cả đối nhân xử thế, cách nhìn nhận vấn đề đời sống xã hội...

Có một số bạn ở QH, một số anh em báo chí, một số anh em bạn bè nhận xét tôi thường nói vấn đề gì là nói chuẩn và nói trúng. Tôi nghĩ đấy chính là quá trình công tác đã xây dựng cho tôi quan điểm nhìn nhận vấn đề đúng với cương vị của mình là đại biểu của dân, mình cứ nhìn những gì là quyền lợi của dân sẽ trúng (cười).

Đặc biệt tôi cảm ơn tình cảm của anh em đã dành cho tôi trong suốt thời gian tôi xa trường để làm ĐBQH cũng như đến tận bây giờ. Ở QH mỗi khi tôi tham gia cuộc họp mà có được những ý kiến đáng chú ý thì bạn bè đều nhắn tin hoặc gọi điện động viên. Và có những việc mà tôi cần đến sự giúp đỡ của họ thì anh em cũng sẵn sàng giúp đỡ tôi. Ví dụ lần phát biểu ý kiến về khai thác bô-xít ở Tây Nguyên, tôi cũng đọc vài trăm trang tài liệu về vấn đề này, và cũng nắm được nhiều vấn đề nhưng có những chuyện tôi chưa sát lắm. Ví dụ, tạo ra Alumin thì đã phải là sản phẩm tinh chưa hay vẫn là sản phẩm thô? Giá Aluminso với giá nhôm như thế nào? Việc vận chuyển quặng bô-xít như thế nào? Tất cả những chuyện đó tôi phải gọi điện xin gặp một chuyên gia đầu ngành ở khoa địa lý. Anh ấy nói với tôi là: Thôi, anh rất là bận, tôi rất thông cảm, anh cứ nói chuyện qua điện thoại với tôi, anh không phải đến nhà tôi. Nếu anh cần nữa thì tôi sẽ gửi tài liệu cho anh thông qua email... Có thể nói tất cả những sự giúp đỡ ấy tạo điều kiện cho tôi hoàn thành nhiệm vụ.

PV:Sau nhiều năm là đại biểu Quốc hội và là Phó chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa giáo dục, thanh thiếu niên nhi đồng của QH, ông thấy môi sinh văn hóa dân tộc, đất nước, quốc gia [theo nghĩa rộng là không gian tồn tại của mỗi người và mọi người, của cả dân tộc] đang nổi lên những vấn đề gì đáng quan tâm nhất, thậm chí nghiêm trọng nhất?

GS Nguyễn Minh Thuyết:Nếu nói văn hóa theo nghĩa cả văn hóa vật chất lẫn văn hóa tinh thần, nghĩa là những giá trị được thể hiện trong phần hữu hình và trong phần vô hình thì có thể nói về văn hóa vật chất điều chúng ta thấy đáng lo lắng nhất là tiến bộ KHKT của nước ta rất chậm.

Trong số hàng chục nghìn GS, PGS của nước ta, mỗi năm chúng ta chỉ có một vài đăng ký phát minh sáng chế ở nước ngoài. Ví dụ năm 2011 chúng ta chỉ có 5 sáng chế, cho đến nay không có nữa. Trong khi đó, các nước phát triển ở châu Á như Hàn Quốc có hàng nghìn, Phi-pi-pin là nước có trình độ phát triển gần chúng ta, dân số gần chúng ta, họ cũng có vài trăm sáng chế/ năm.

Còn những phát minh, sáng chế trong nước có thể nói là cũng không đáng bao nhiêu. Những điều này cho thấy tiến bộ về văn hóa vật chất ở nước ta rất chậm.

Đặc biệt đáng lưu tâm là văn hóa xã hội, tức là vấn đề thuộc về tư tưởng, lối sống, đạo đức đang sa sút nghiêm trọng. Tôi lấy ví dụ, hiện nay có thể nói là cả nước ta bị một căn bệnh nói một đằng làm một nẻo. Đây là căn bệnh chung của đã có từ lâu lắm rồi nhưng nay thể hiện quá rõ, từ trong cơ quan, với hàng xóm láng giềng, với việc quốc gia... Đấy là điều đau lòng mà hậu quả chắc chắn là rất lớn. Nên nhiều khi tôi có những phát ngôn, những phát biểu, những hành động mà nhiều người nói là anh quá bạo. Thậm chí những người có trách nhiệm có khi vẫn trách tôi vì những phát ngôn ấy. Nhưng tôi vẫn phải nói, hiện nay cả xã hội người ta không dám nói thật ý của mình. Bây giờ tôi cũng không dám nói thật ý của mình hay các trí thức cũng không dám nói thật ý của mình thì làm sao các cấp lãnh đạo biết được người dân đang nghĩ gì? Cho nên đánh giá thế nào thì tôi cũng chấp nhận nhưng mà tôi nghĩ rằng phải có một số người nói nên suy nghĩ ít nhất là của cá nhân, hoặc của những người thân để cho người khác và lãnh đạo biết để xử lý.

PV:Những người có trách nhiệm có trách ông? Vậy có đồng chí lãnh đạo nào phản hồi ý kiến lại với ông không?

GS Nguyễn Minh Thuyết:Có một số vị Bộ trưởng, trưởng ngành, khi tôi chất vấn họ trên hội trường, thì họ cũng gửi văn bản đến giải thích hoặc giờ giải lao họ tìm gặp tôi để giải thích tại sao vấn đề lại như vậy... Nhưng cấp cao hơn thì không có (cười).

Tôi nói tiếp cái đáng báo động thứ hai về văn hóa của nước ta là cái ác lên ngôi. Thực ra thì ở nước nào và ở thời nào cũng có những kẻ ác, cũng có những kẻ mất nhân tính nhưng mà có thể nói giai đoạn hiện nay chúng ta phải chứng kiến quá nhiều sự kiện làm chúng ta đau lòng về tâm tính của người Việt, trong đó có lớp trẻ. Những vụ giết người vẫn cứ diễn ra chỉ vì những quyền lợi rất nhỏ nhặt. Những vụ việc tàn nhẫn không chỉ thể hiện chỗ giết người mà ở chỗ người ta sẵn sàng tranh đoạt nhau, đẩy nhau vào thế khốn cùng, làm ngơ trước nỗi đau của người khác. Cái ác nó lên ngôi là thế.

Điều thứ ba là đạo đức suy thoái. Sự suy thoái này không chừa bất cứ một giới nào, kể cả những người tai mắt của xã hội. Đó là những chuyện rất không bình thường ở trong xã hội nước ta hiện nay – vẫn được cho rằng bản chất xã hội tốt đẹp hơn xã hội khác rất nhiều. Có thể nói đấy là man rợ, không thể tưởng tượng được.Nó không chỉ là chuyện làm chúng ta buồn, chúng ta nản, mà nó gây hại cho con người. Đó thực sự là những sự việc nổi cộm hiện nay.

PV:Ông cắt nghĩa như thế nào về nguyên nhân của tình trạng này?

GS Nguyễn Minh Thuyết:Tôi cho rằng, nguyên nhân thứ nhất là trong suốt quá trình xây dựng đất nước, lãnh đạo của chúng ta đã không có tầm nhìn đúng đắn về xây dựng và phát triển văn hóa... Nếu bây giờ chúng ta đọc văn bản, nghị quyết thì sẽ thấy nhiều điều đúng, nhưng không phải tất cả mọi điều đều đúng, đặc biệt những vấn đề cơ bản lại chưa đúng.

Trước đây, xã hội Việt Nam lạc hậu thật nhưng dù sao tình người, đạo lý rất được coi trọng. Nhưng chính chúng ta trong thời gian mới làm cách mạng đã ấu trí làm rạn nứt tất cả các quan hệ xã hội, đã đạp đổ thần tượng xã hội.

Tôi nói ví dụ, thời Cải cách ruộng đất (CCRĐ), chúng ta coi tất cả những gì dính dáng đến thờ cúng, chùa chiền, những văn tự chữ Hán, văn tự chữ Pháp là mê tín, lạc hậu, phong kiến, chúng ta phá bỏ hết. Rồi làm CCRĐ thì chúng ta phát động nông dân đấu tranh làm cho rạn nứt hết quan hệ gia đình, quan hệ làng xóm, điều đó vô cùng nguy hiểm. Chính quyền phong kiến, làng là tổ chức rất vững bền, gắn kết với nhau, là cái thế ràng buộc lẫn nhau, quan hệ xã hội rất là vững bền.

Cũng trong thời kỳ mới xây dựng đất nước sau hòa bình lập lại thì chúng ta làm mất thiêng hết tất cả thần tượng. Trước hết Thần, Phật là không có, chỉ có cuộc đời trần tục này thôi. Hết cuộc đời trần tục này, con người ra tro bụi, không còn gì nữa cả, không còn thế lực siêu nhiên nào hết, chỉ có chúng ta tự quyết định vận mệnh của mình. Điều đó chưa chắc đã đúng nhưng ít nhất nó làm cho con người cảm thấy không còn thấy có điều gì đáng sợ, không còn điều gì ràng buộc mình nữa. Cho nên ở đây phải nói là mình nhìn nhận tôn giáo không đúng. Các tôn giáo đều khuyên các tín đồ, những người đi theo tôn giáo sống một cách nhân hậu, hướng tới thế giới tâm linh. Mình lại cho tôn giáo là mê tín dị đoan, đả phá hết, buông thả cho con người muốn làm gì thì làm... cho nên mới sinh ra chuyện.Cũng may là gần đây bà con mình sinh ra sinh hoạt họ tộc, thờ cúng tổ tiên, bà con có đạo (đạo Phật, đạo Thiên chúa, đạo Tin lành...) đi những nơi thờ cũng nhiều hơn thì phần nào sẽ giảm bớt cái ác đi.

Rồi vị trí của người thầy giáo cũng bị hạ bệ, cũng không được coi trọng... Tất cả những cái thiêng liêng ấy đều bị đánh đổ mất, chỉ còn một cái thiêng thôi. Nếu cái thiêng cuối cùng ấy cũng bị rung động nốt bởi ý chí khi trong xã hội cái ác lên ngôi thì còn gì nữa?

Thứ hai là trong chính sách dùng người của mình. Trước đây chúng ta nặng về lý lịch, phải đưa những người không có trình độ lên làm lãnh đạo. Rõ ràng những người ấy trình độ văn hóa thấp, nhiều khi họ không cần nghe ai hết. Rồi theo chủ nghĩa bằng cấp, bất kể trình độ thật sự là thế nào, cứ có cái bằng. Bây giờ bằng cấp cũng chả ăn thua nữa mà theo TBT Nguyễn Phú Trọng đã tổng kết rồi: Thứ nhất hậu duệ, thứ hai quan hệ, thứ ba tiền tệ, thứ tư mới đến trí tuệ.

Chính sách nhân lực yếu như thế làm cho người lao động mất niềm tin, mất chỗ dựa, sẽ sinh ra cố gắng chụp giật, cướp đoạt tất cả, bất kể những gì rơi vào tầm tay của mình.

Thứ ba là xã hội chúng ta thiếu những tấm gương thực tế sinh động của những người có vị trí xã hội cao. Đây không phải chỉ là lãnh đạo, mà cả trí thức.

Thứ tư, tôi cho nguyên nhân là mặt trái của kinh tế thị trường. Cái gì cũng có mặt trái, kể cả huân chương. Chính mặt trái của kinh tế thị trường được phát huy, làm buông lỏng hóa pháp luật. Luật của nước mình thì nhiều nhưng mà có mấy ai làm theo luật đâu.

PV:Phải chăng chúng ta đang yếu đuối và bất lực về nhiều phương diện, trí tuệ và nghị lực, nguồn lực và hợp lực. Chúng ta đang nghèo, đang thiếu nhiều những thứ đó nhưng lại đang làm cho tản mát, rơi vãi những gì mình đang có, như ông nói là có luật nhưng mấy ai làm theo đâu. Manh mún cả về nghị lực, ý chí lẫn nguồn lực, trí tuệ…Chính đây là lực cản lớn nhất đối với số phận của dân tộc trong giai đoạn hiện nay. Ông có bình luận hoặc phê phán về nhận thức này?

GS Nguyễn Minh Thuyết: Thực ra thì trong xã hội chúng ta vẫn còn rất nhiều người có lương tri, có lương tâm, có trí tuệ nhưng tiếng nói ảnh hưởng của những người này hết sức là nhỏ. Không phải vì họ không có cương vị gì trong xã hội. Mà thực sự ra ngay cả những người có cương vị trong xã hội, có trí tuệ, có tấm lòng tử tế cũng bất lực. Họ cố gắng mấy cũng không kéo lại được.

Xã hội Việt Nam bây giờ giống như cô gái đã đến tuổi 20, mình không thể bắt quay trở lại ngây thơ như tuổi lên 7, lên 8. Một cô gái ngoài 20 rồi, phải hướng làm sao để cuộc sống lành mạnh, cô ấy lấy được tấm chồng cho tử tế, có được sự nghiệp tử tế, gia đình tử tế. Trong hoàn cảnh hiện nay mình phải định hướng như thế nào, tôi nghĩ rằng cần phải nhận ra. Tôi thấy hiện nay có một luồng ý kiến muốn lái xã hội Việt Nam quay trở lại con đường cũ là không đúng.

Thứ hai, xã hội hiện nay đang ở thời kỳ phân tán, phân tâm cho nên là người có trí tuệ, có ý chí họ cần tập hợp lại với nhau. Mỗi người đi một hướng, mỗi người tách bạch một hướng thì lực không trụ được, không thể tạo thành sức mạnh. Đấy là những cản trở lớn cho tiến bộ xã hội. Đó là chưa kể bộ phận nhóm lợi ích quá lớn sẽ bẻ queo tất cả chân lý. Những người trong nhóm lợi ích họ sẽ chỉ biết lo vun vén, vơ vét cho quyền lợi của bản thân họ, gia tộc họ bất kể xã hội đi đến đâu. Nhóm lợi ích ấy như Nghị quyết Hội nghị Trung ương lần thứ 4 đã nói là bộ phận không nhỏ. Đã là bộ phận không nhỏ thì nó có khắp nơi, kể cả trong bộ phận lãnh đạo. Tôi rất tiếc trong đợt đóng góp ý kiến cho việc sửa đổi Hiến pháp 1992 vừa qua, rất nhiều lời cảnh tỉnh của người dân, của những người nặng lòng ưu tư cho đất nước, những người có lương tri, có trí tuệ đã bị bỏ qua.

PV:Trên các phương tiện truyền thông thường xuyên xuất hiện các thông tin phản ánh về tình trạng gia tăng tội phạm và rất nhiều biểu hiện của sự “lên ngôi” của cái ác, lòng tham, sự tàn nhẫn bất lương trong xã hội. Có lẽ chưa bao giờ loạn như hôm nay. Từ cái nhìn vĩ mô, tham chiếu lịch sử và hiện trạng các nước trên thế giới, ông có nhận định gì về vấn đề này, nguyên nhân, hậu quả và dự đoán về tình trạng này trong thời gian tới?

GS Nguyễn Minh Thuyết:Trước hết phải nói về báo chí. Sự phản ánh của báo chí về những hiện tượng xấu trong xã hội là cần thiết. Nhưng tôi cảm tưởng là nhiều cơ quan báo chí, nhiều anh em làm báo không xác định được mục đích đúng đắn khi phản ánh, cho nên nhiều khi miêu tả để lấy sự quan tâm của người đọc báo, thu hút độc giả thôi. Nếu chỉ như thế thì rất nguy hiểm. Tờ báo và nhiều bài báo sẽ có tác động xấu đến các tầng lớp nhân dân. Về mặt kỹ thuật mà nói, bây giờ ta xem trên các báo, nhất là báo điện tử, rất nhiều chuyện giật gân, câu khách... Những cái đó làm cho tờ báo trở nên rẻ tiền và có hại cho độc giả.

Còn quan sát trong xã hội, đạo đức suy thoái, đúng là chưa bao giờ đất nước ở vào tình trạng như hiện nay. Nói cách khác, trong lịch sử chỉ thời mạt mới xuất hiện những chuyện như thế. Ví dụ chúng ta đọc Đại Việt sử ký toàn thư, đọc Hoàng Lê nhất thống chí chúng ta mới thấy thời ấy, thời Lê mạt, xã hội không ra cái gì, quan lại, vua tôi, thầy trò không ra cái gì cả. Trong Hoàng Lê nhất thống chí, khi Lý Trần Quán gửi chúa Trịnh cho học trò là Tuần Tráng. Tuần Tráng biết đó là chúa thì đem bắt nộp cho Tây Sơn. Khi Lý Trần Quán mắng, Tuần Tráng nói: “Sợ thầy không bằng sợ giặc, yêu chúa không bằng yêu thân”. Có thể nói đó là câu nói điển hình cho sự suy thoái.

Còn về các nước, có thể nói, nếu so sánh, phải thấy là những xã hội có hiện tượng như thế này là xã hội kém phát triển. Xã hội văn minh cũng có những hiện tượng này nhưng nó không bệ rạc, không phổ biến như thế. Chuyện chặt chém du khách quốc tế của Việt Nam là biểu hiện suy đồi, rất ít nước, đặc biệt là những nước phát triển, người ta không làm như thế.

Triển vọng như thế nào? Tôi nghĩ là khá là bi quan. Vì bây giờ xã hội giống như một chiếc xe đã xuống dốc, phanh gần như không có, hoặc có phanh nhưng không hoạt động. Người bóp phanh, người cầm lái lại đang nghĩ chuyện khác. Cho nên khó. Bây giờ người dân phải tự tìm ra, phải tự quyết định lấy số phận của mình, người lãnh đạo cũng phải tỉnh ngộ ra, cũng phải quyết định sự phát triển của đất nước mình, phát triển cùng sự tồn tại của thể chế, như vậy mới mong cứu được.

Người dân hiện nay có một điều rất đáng lo là người ta không nói như người ta nghĩ và người ta không làm như người ta nói. Không phải chỉ người dân đâu, tôi nghĩ lãnh đạo cũng vậy. Nói thế thôi nhưng họ chẳng làm. Điều đó chứng tỏ lời nói và việc làm quá khác nhau. Điều đáng buồn thứ hai là người dân Việt Nam đang vô cảm. Vô cảm là vì từ lâu người ta bị đặt ra ngoài việc nước. Tất cả mọi chuyện đã có Nhà nước lo, ông nào lo quá có khi mang vạ vào thân. Khi người dân không lo việc chung nữa thì không khác gì đi trên chuyến xe bus thấy kẻ lưu manh ăn cướp hăm dọa người khác mà mình cứ làm ngơ thì đến lúc nó sẽ hỏi đến mình nếu như mình có của. Cho nên người ta nói trách nhiệm là của người lãnh đạo nhưng xét cho cùng trách nhiệm cũng chính là ở người dân. Bởi vì anh không dám thể hiện nên anh phải chấp nhận thôi.

Thật sự ra tôi thấy rằng khó. Mình nói là vô phương cứu chữa thì không phải. Vẫn còn một phương cứu chữa nhưng anh phải nhận ra được bệnh của mình, anh quyết tâm cứu chữa kia. Qua kinh nghiệm làm việc và cọ xát của tôi ở nước ngoài, phải nói là người dân đóng góp cho sự phát triển xã hội rất lớn. Không nói họ sáng tạo trong lao động, chỉ nói việc họ xây dựng chính quyền hết sức có trách nhiệm nên bao giờ họ cũng chọn được người giỏi cầm quyền.

PV:Thưa ông, đó là đứng về phía nhân dân, còn những người trí thức phải chịu trách nhiệm gì, như thế nào về hiện trạng những sa sút về văn hóa, giáo dục và đạo đức của đất nước? Cá nhân ông là chính khách, lại xuất thân từ tầng lớp trí thức, ông nghĩ gì về vai trò và trách nhiệm của trí thức Việt Nam trong hoàn cảnh đất nước hiện nay?

GS Nguyễn Minh Thuyết:Tôi nghĩ rằng trí thức như tên gọi của nó là những người có hiểu biết cao ở trong xã hội thì phải nhận thức được những nguy cơ, những khó khăn mà dân tộc mình đang vướng phải và nhận thức được con đường mà mình phải đi để phát triển bền vững, để đem lại hạnh phúc cho người dân. Cho nên trí thức có trách nhiệm phải bày tỏ chính kiến của mình để tác động vào chính sách và để tác động vào công chúng, làm cho công chúng cũng nhận thức được như mình.

Phải nói rằng, nghiên cứu về sự chuyển đổi xã hội ở trong một số nước thập kỷ 90 của thế kỷ 20, chúng ta thấy nước nào dân trí cao, dân chủ cao thì họ chuyển đổi xã hội rất nhanh nhẹn, còn nước nào dân chủ thấp hơn, dân trí thấp hơn thế nào cũng lủng củng.

Tôi cho rằng vai trò trí thức rất quan trọng, trí thức là phải dấn thân, tất nhiên là có nhiều kiểu dấn thân. Có những người chỉ dấn thân trong chuyên môn thôi, như thế cũng đáng quý. Bởi vì nếu anh dấn thân trong chuyên môn, anh hy sinh thời gian, anh hy sinh những cám dỗ về vật chất để anh sáng tạo ra những sản phẩm mới cho xã hội thì rất tốt. Bên cạnh đó ngày càng có nhiều người trí thức dấn thân cho xã hội, người ta cảnh báo xã hội về những khó khăn, những nguy cơ, người ta nêu ra những sáng kiến để vượt qua những khó khăn, những nguy cơ ấy cho nhà lãnh đạo cũng như cho công chúng. Nhưng rõ ràng chúng ta không thể nào mong muốn được tất cả, tức là được sự chu toàn cho bản thân, được giàu có mà lại vẫn là một người thức tỉnh xã hội, chuyện đó là cực kỳ khó. Không ai có thể một lúc được tất cả như thế. Cho nên phải chấp nhận những sự thiệt thòi, nếu mình coi sự đóng góp cho xã hội là việc quan trọng thì sẽ phải hy sinh những thứ khác.

PV:Xin ông trả lời cho một câu cuối của cuộc trao đổi hôm nay. Từ kinh nghiệm của bản thân, theo ông là đại biểu Quốc hội thì khó nhất là điều gì và cần nhất là điều gì?

GS Nguyễn Minh Thuyết: Đối với ĐBQH, theo tôi khó nhất là bản lĩnh. Những người đã được chọn vào QH hiện nay trình độ rất cao, gần 100% ĐBQH có trình độ ĐH trở lên. Nhưng người ta có bản lĩnh để nhận thức được vấn đề không? Bởi vì có hiểu biết nhưng nếu không có bản lĩnh của nhà trí thức, của người đại biểu để nhận thức vấn đề hết sức mới mẻ thì anh vẫn chỉ ở trong thế kiến bò miệng chén. Có bản lĩnh thì anh mới nói lên nhận thức của mình ở nghị trường được, điều này là rất quan trọng. Chỉ cần độ 20% ĐBQH có bản lĩnh, nhận thức ra vấn đề và nói được suy nghĩ của mình thì tôi nghĩ rằng tác động của các đại biểu vào chính sách sẽ khác hẳn.

Thứ hai, là ĐBQH, cần nhất là đóng đúng vai của mình, đừng có lẫn vai. Vì sao? Vì phần lớn ĐBQH chúng ta là hai vai, vừa làm cơ quan chính quyền vừa làm đại biểu của dân, nếu không khéo sẽ luôn luôn lẫn vai.

Kiểm điểm lại quá trình làm ĐBQH, tôi thấy người dân ủng hộ nhiều. Đó là vì tôi nhìn vào quyền lợi của người dân chứ tôi không đứng ở vai quan chức trong ngành.

PV:Xin trân trọng cảm ơn GS Nguyễn Minh Thuyết về cuộc trò chuyện hôm nay./.

Hà Nội, 5/2013

Phan Thắng – Kiều Mai Sơnthực hiện

(Văn hóa Nghệ An)