Tại sao Đảng Cộng sản Trung Quốc lại đi đến chỗ diệt vong?

Kết cục đó có thể phải mất nhiều năm, thậm chí hàng thập kỷ, nhưng những rạn nứt thì đã bắt đầu lộ rõ 

Trên đời này chẳng có gì tồn tại vĩnh viễn cả; Đảng Cộng sản Trung Quốc cũng vậy. Bất kể nó có lụi tàn trong vài năm tới hay không, hay vẫn tiếp tục tồn tại trong hàng chục năm nữa, người ta cũng đã thấy xuất hiện hàng loạt dấu hiệu đáng lo ngại. Bắc Kinh đã tỏ ra chậm chạp trong việc tiến hành cải cách nhằm định hướng nền kinh tế theo một lộ trình bền vững. Chủ tịch Tập Cận Bình đang bận rộn với chiến dịch chống tham nhũng nhằm vào các đảng viên cao cấp, một chiến dịch chưa từng có tiền lệ về phạm vi và quy mô trong lịch sử Trung Hoa hiện đại và làm dấy lên quan ngại về khả năng của đảng trong việc kiểm soát nó. Trong khi đó, bên ngoài những hành lang quyền lực, một dân chúngvốn ngày càng trở nên tinh tế của Trung Quốc lại quan tâm đến tình trạng ô nhiễm môi trường, tự do ngôn luận và mối quan hệ giữa Trung Quốc với các nước láng giềng, đặc biệt là Nhật Bản. 

Dù có Đảng Cộng sản hay không, Trung Quốc vẫn sẽ tiếp tục tồn tại dưới một hình thái nào đó (China Photos/Getty Images)

Tương lai thì không thể đoán định, dĩ nhiên là như vậy, và Đảng CSTQ từng vượt qua những thách thức lớn hơn sau khi Mao qua đời năm 1976 cũng như sau các cuộc biểu tình tại quảng trường Thiên An Môn năm 1989. Tuy nhiên, 6 tháng trước lễ kỷ niệm 65 năm ngày Đảng CSTQ cai quản Trung Quốc, thật hữu ích khi nhấn mạnh rằng Đảng Cộng sản và đất nước Trung Hoa không phải là một – đất nước Trung Hoa ra đời trước Đảng Cộng sản và sẽ tồn tại lâu hơn nó.

Đảng Cộng sản Nga, thực thể từng định hình và thống trị Liên Xôkể từ khi ra đời năm 1922 cho đến khi tan rã năm 1991, chính là câu chuyện mang đầy tính cảnh báo cho Đảng Cộng sản Trung Quốc. Tuy nhiên,trong khi tìm cách đẩy lùi những gì là bất khả kháng, Đảng CSTQ có thể lại muốn nghiên cứu kinh nghiệm của một chính phủ xa xôi khác: đó là chính phủ của Đảng Cách mạng Thể chế (thường được biết đến vớitên viết tắt từ ba chữ cái đầu trong tiếng Tây Ban Nha – PRI), vốn cai trị Mexico từ năm 1929 đến 2000. Mexico dưới sự cai trị của PRI không chỉ là nhà nước độc đảng tồn tại lâu nhất trong thế kỷ 20, mà PRI còn hoạt động tốt sau khi bị mất quyền lực. Ngày nay, Đảng Cộng sản Nga đang rệu rã; những vị thánh và lãnh tụ của nó – Lenin, Stalin, Brezhnev – đã bị thất sủng. Trái lại, tầng lớp tinh hoa của PRI chỉ phải đối mặt với tương đối ít thù nghịch sau khi mất quyền lực năm 2000. Và trong một cuộc bầu cử tương đối tự do và công bằngnăm 2012, người Mexico lại đưa PRI trở lại cầm quyền–một phần thưởng an ủi lý tưởng dành cho một chính đảng từng độc chiếm quyền lực trong quá khứ.

Mặc dù Đảng CSTQ và PRI rất khác nhau về mặt cấu trúc và ý thức hệ, song những gì mà chúng từng trải qua, cũng như hoàn cảnh hiện nay của chúng, lại có một số điểm tương đồng đáng ngạc nhiên. Trước khi sụp đổ,Liên Xô là một đế chế quá căng sức cho cuộc chạy đua vũ trang với Hoa Kỳ và lao đao vì 10 năm sa lầy ở Afghanistan. Tình trạng nghèo đói thì tràn lan, cơ hội đi ra nước ngoài bị hạn chế, còn nền kinh tế tự cung tự cấp của Moscow đồng nghĩa với thực tế là các sản phẩm trong nước thì thấp kém và hàng hoá nước ngoài thì khan hiếm. Trái lại, Mexico và Trung Quốc lại đã (và đang) hội nhập một cách lành mạnh vào thị trường toàn cầu. Bất chấp một cuộc khủng hoảng giữa những năm 1990, nền kinh tế Mexico trong thập niên cuối cùng trước khi PRI bị mất quyền lực vẫn phát triển lành mạnh, giống như Trung Quốc bây giờ vậy. Trong khi phần lớn ban lãnh đạo Liên Xônhững năm 1970 và 1980 kém cỏi đến mức đáng ngạc nhiên thì Trung Quốc ngày nay và Mexico dưới thời PRI lại được cai trị bởi các nhà kỹ trị thuần thục. (Năm 1990, Mario Vargas Llosa,tác gia từng được trao giải Nobel Văn học,đã gọi Mexico là một “chế độ độc tài hoàn hảo” –lời ca tụng khiên cưỡng mà người ta cũng có thể dành cho Trung Quốc.)

So với sự đàn áp tàn khốc vốn là đặc trưng của phần lớn lịch sử Liên Xô, chế độ độc đoán mà về cơ bản là thận trọng, chừng mực của Bắc Kinh sau cái chết của Mao năm 1976 lại tương đồng với Mexico của những năm 1980 và 1990 nhiều hơn. Và một chiến dịch trấn áp tham nhũng trong thập niên 1990 nhằm vào Raul Salinas (người anh trai của ông là Carlos vừa mới rời khỏi ghế tổng thống trước đó) đã phơi bày tình trạng tham nhũng khủng khiếp và sự chia rẽ của tầng lớp tinh hoa ở Mexico – chẳng khác gì vụ bê bối tham nhũng hiện nay liên quan đến cựu trùm an ninh Chu Vĩnh Khang, vốn cũng có thể gây ra hệ luỵ tương tự cho Trung Quốc.

Nikita Khrushchev | (Ian Brodie/Express/Getty Images)

Dù vậy, Đảng CSTQ vẫn tiếp tục chú tâm vào sự so sánh với một Liên Xô hỗn loạn. Gần đây, một cuốn phim tài liệu 6 phần do đảng dàn dựng về sự sụp đổ của Liên Xô, dựa trên một cuốn sách năm 2012, đã được trình chiếu tại hàng chục hội nghị chính trị. Cuốn phim bắt đầu với lời cảnh báo của người thuyết minh: “Trước thềm dịp kỷ niệm lần thứ 20 ngày Liên Xô và Đảng Cộng sản Liên Xô sụp đổ, chúng ta cũng đang đi trên lộ trình tương tự.” Và trong một bài phát biểu hồi tháng 12.2012, Tập Cận Bình được thuật lại là đã nói với những người tin cẩn trong đảng: “Tại sao Liên Xô lại tan rã? Tại sao Đảng Cộng sản Liên Xô lại sụp đổ? Một lý do quan trọng là lý tưởng và niềm tin của họ đã lung lay.” Tuy nhiên, qua nỗi ám ảnh từ bài học của Liên Xô, “tôi nghĩ rằng họ đang nhìn vào một minh chứng sai lệch” – Giorge Guajardo, Đại sứ Mexico tại Trung Quốc từ 2007-2013, nhận xét. Ngẫm lại, ông nói với Foreign Policy: “Sống ở Trung Quốc hàng ngày cho tôi cái cảm giác giống như sống ở Mexico dưới thời PRI vậy.”

Guajardo hồi tưởng lại thời điểm ông theo dõi lễ kỷ niệm 60 năm Đảng CSTQ nắm quyền tại Trung Quốc diễn ra trên Đại lộ Hoà bình Vĩnh cửu ở trung tâm Bắc Kinhngày 1.10.2009. Lễ kỷ niệm – nhằm mục đích biểu đạt sự trường tồn và tính chính danh – có màn diễu binh của 10.000 quân, nơi Chủ tịch Trung Quốc Hồ Cẩm Đào hô vang câu khẩu hiệu quen thuộc: “Đảng Cộng sản vạn tuế!” Sự tự tin của Đảng CSTQ – và của các đại sứ đồng nghiệp, những người dường như tin rằng Đảng CSTQ sẽ cầm quyền vĩnh viễn – gợi nhắc Guajardo về PRI. “Mọi người đều từng nhất trí rằng Mexico nằm dưới sự cai trị của một chính đảng, và điều đó sẽ không bao giờ thay đổi”, ông nói. (Năm 1995, Guajardo gia nhập Đảng Hành động Quốc gia đối lập [PAN]; chiến thắng năm 2000 của PAN đã chấm dứt nền độc trị của PRI.)

Sự tương đồng giữa giả thuyết phổ biến rằng đất nước Trung Quốc là đảng và đảng là đất nước Trung Quốc gợi nhắc ông về một thời kỳ trong quá khứ không xa, khi công chúng không có ý thức phân biệt giữa PRI và đất nước Mexico. Guajardo, người hiện nay là một giám đốc cấp cao tại công ty tư vấn McLarty Associates ở Washington, đã bắt đầu chú ý đến những sự so sánh khác. Thái độ không hài lòng với cách chính quyền xử lý trận động đất khủng khiếp ở Tứ Xuyên năm 2008 đã góp phần thúc đẩy sự phát triển của xã hội dân sự, điều khiến ông nhớ đến trận động đất năm 1985 ở thành phố Mexico City, “vốn phơi bày tình trạng tham nhũng, thiếu minh bạch và kém cỏi của PRI”, ông nêu trong một bài phát biểu hồi tháng 1.2014.

Và giống như PRI từng chống tham nhũng bằng cách truy tìm những con “cá lớn”, Tập Cận bình cũng đã thề là sẽ săn đuổi “hổ và ruồi” – cả quan chức tham nhũng cấp cao lẫn cấp thấp.

“Trên phương diện kinh tế, chính trị và xã hội,Mexico và Trung Quốc rất tương đồng với nhau theo một số cách” – Li He, một giáo sư tại trường Merimack College ở Massachusettes và là tác giả của cuốn Từ cách mạng đến cải cách: Một nghiên cứu so sánh về Trung Quốc và Mexico (From Revolution to Reform: A Comparative Study of China and Mexico), nhận xét. Cả hai nước, Li nói, đều từng phải đối mặt với những cuộc cách mạng nông dân khốc liệt trước khi một chính đảng độc nhất hùng mạnh thống nhất đất nước. Cả Mexico và Trung Quốc đều tiến hành cải cách kinh tế theo hướng tự do hoá cả trong nước và quốc tế – Mexico gia nhập Hiệp định Thương mại Tự do Bắc Mỹ (NAFTA) năm 1994, Trung Quốc tham gia Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) năm 2001, gần 25 năm sau khi họ bắt đầu chính sách cải cách và mở cửa toàn diện.

Xi Jinping | (Sascha Steinbach/Getty Images)

PRI mất quyền lực năm 2000, “nhưng cho đến tận những năm 1990, việc trở thành lực lượng đối lập vẫn là chuyện hoàn toàn đáng cười”, Guajardo nói. “Với ý tưởng đó, bạn bị coi là một kẻ thất bại, người không thể kiếm nổi một công việc thực sự. Ở Trung Quốc cũng vậy.”

Guajardo thuật lại một cuộc gặp năm 2008 tại Bắc Kinh giữa Enrique Peña Nieto, lúc bấy giờ là một thống đốc bang và hiện là Tổng thống Mexico sau năm 2000 của PRI, và một quan chức Đảng CSTQ đặc trách Châu Mỹ Latin: “Câu hỏi đầu tiên mà họ đặt ra là ‘Tại sao PRI lại bị mất quyền lực?’ Nieto trả lời, ‘Sự mỏi mệt của hệ thống. Vì chúng tôi là đảng duy nhất nắm quyền lực nên chúng tôi bị đổ lỗi cho mọi thứ.” (Tác giả không thể liên lạc được với người phát ngôn của Nieto để hỏi về câu chuyện.)

Giữa hai chính đảng cũng như kinh nghiệm của chúng có nhiều sự khác biệt rõ rệt. Dân số 1,3 tỷ người của Trung Quốc rõ ràng là lớn hơn rất nhiều so với mức 120 triệu của Mexico. Một Mexico dưới thời PRI từng tổ chức (và thao túng) các cuộc bầu cử tổng thống – còn Bắc Kinh thì không tổ chức các cuộc bầu cử toàn quốc. Việc tin rằng Đảng CSTQ có thể học hỏi từ kinh nghiệm của PRI chắc chắn không phải là quan điểm chủ đạo ở Trung Quốc. Mặc dù nhiều quốc gia phải đối mặt với những vấn đề như tham nhũng và khoảng cách ngày càng gia tăng giữa người giàu và người nghèo, song “điều đó dĩ nhiên không hàm ý rằng những gì từng xẩy ra ở Mexico cũng sẽ diễn ra ở Trung Quốc” – Jiang Shixue, phó giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Mỹ Latin tại Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Trung Quốc, cơ quantư vấn hàng đầu của Trung Quốc, nhận xét. Báo chí lề đảng của Trung Quốc thỉnh thoảng đăng bài về lý do tại sao PRI đánh mất quyền lực, song việc so sánh giữa Trung Quốc với Liên Xô vẫn phổ biến hơn nhiều.

Tháng Giêng vừa qua, một bài viết về chiến dịch chống tham nhũng hiện hành của Trung Quốc đăng trên trang mạng của tạp chí Cầu Thị (trực thuộcĐảng CSTQ) đã đúc kết những bài học rút ra từ sự sụp đổ của Liên Xô: “Nếu không thể thực sự kiểm soát được tham nhũng thì cuối cùng nhân dân sẽ không thừa nhận [tính chính danh của] đảng cầm quyền nữa.” Niềm tin rút ra từ thất bại của Liên Xô dường như là: Bài trừ tham nhũng sẽ đảm bảo cho việc người dân tiếp tục trung thành với Đảng CSTQ. Vậy bài học gì có thể rút ra từ Mexico? “Tôi hẳn sẽ khuyên Tập Cận Bình chấm dứt chiến dịch chống tham nhũng”, Guajardo nói. “Hệ thống được xây dựng dựa trên tham nhũng. Vậy hãy làm quen với điều đó, hãy thừa nhận thực tế đó.”

Bài học sâu sắc nhất có lẽ là: Rốt cuộc, tất cả các đảng phái chính trị đều bị mất quyền lực. “Trước kia, không một ai trong một khoảnh khắc hình dung ra rằng Mexico lại có thể tồn tại mà không cần tới PRI”, Guajardo nói. “Nhưng bạn thì có thể đấy.”

Isaac Stone Fish | Foreign Policy | 23.4.2014

Người dịch: Lê Anh Hùng

(Defend the Defenders)